از قرون وسطا تا ایران امروز

قبل از رنسانس، در دوره ی مخوفِ قدرقدرتی کلیسا در ایتالیا، نگاه دینسالاران حاکم بر سرنوشت انسان، به انسان چگونه بود؟ درست مانند نگاه دینسالاران حاکم بر ایران امروز. هم شگفتی انگیز است و هم شرم آور که امروز ایران را می توانیم عینا در آینه ی قرون وسطای ایتالیا ببینیم. هم نثر وهم شعری که می خوانید متعلق است به پنج قرن پیش؛ اما گوئی همین امروز در ایران نوشته شده است.

به سال 1528 کاپلا اهل میلان در باره تفاوتهای زن با مرد می نویسد:

« مرد، آشکارا نجیب تر از زن است. دلیل ساده اش هم اینکه مقامهای مدنی و الهی به مرد داده شده و زن را از آنها منع کرده اند.

قانون ، زن را از قاضی شدن منع کرده، بسیاری از حرفه های پُراعتبار دیگر هم خاص مردان است.

از این گذشته، مرد از روی الگوی خدا آفریده شد. و اگر زنان و رفتارهای  شیطانی شان نبود، اگر از آن میوه ی ممنوعه نمی خوردند، و آنگونه نافرمانی نمی کردند، بهشت جای آنان هم بود. با آن گناه، زن، همچون موجودی، وَبالِ گردنِ آدم، نازل شد و به جبران آن، پسر خدا، خون خود را داد.

مسیح ترجیح داد به هیأت مرد آفریده شود تا تفاوت زن و مرد را نشان بدهد.

نام مرد با پارسائی و تقوا آمیخته است و نام زن با پلشتی و کثافت.

چه بسیار شاعران درباره ی  بی ثباتی رأی زنان شعر گفته اند و درباره ی  طبع متزلزل و رنگارنگ آنان. همه ی بیماریهای بشر روی زمین، از زن سرچشمه گرفته است».

                                        

-----------------------------------------------------

چنین نبود اما که در همان قرون وسطا هم چنین سخنان حکیمانه یی بی پاسخ بماند و اعتراض و تمسخری هیچ منتشر نشود.

زن شاعری از ناپل به نام لورا تراچینا در شعر « پدر» سروده ی  سال 1548، به طنز – و از زبانِ دلِ مرد - پاسخ این موعظه را می دهد:

« ای زن! چقدر شکننده ای

چقدر تغییر پذیر، چقدر فا رغ از احساس انجام وظیفه

آری، جانور ناقص! درست است:

نمی توانی هیچ احساسی از غرور داشته باشی

فکر می کنی هرگز بر خطا نبوده ای

هرگز شرارت نکرده ای

هرگز افسونگری هایت فاش نشده است

ای زن! ای شهوتی ناشکیبا

چه آسان رنگ عوض می کنی

توفقط زن هستی! دشنامی بدتر از این هم هست؟

آفریده شدی تنها برای کارهای بد

بگو به من این را! منی که برای تو می میرم

برای تو که افسونم کرده ای و حرصم می دهی

اعتراف تو به این همه، نیاز قلبی ام را برآورده می سازد

بدا به حال کسی که به تو اعتماد کند»!

پرنده

همیشه یک پرنده ی دور
معنای حسرتِ من بود
و آن فرشته که ناگاه
                         در ابرها گم شد،
یک پاره از تنِ من بود.

همیشه نگاه می کنم
و خواب می بینم
و آن فرشته که دیگر به خواب می آید،
به طعنه گاه می گوید
                         که انسان
همیشه معنیِ دلشوره است و بی تابی ست.

پرنده بودم کاش
و می گشودم بال
در آسمانِ خاطرِ آنکس
که خواب می بیند که آسمان آبی ست.

واشینگتن، یکم اردیبهشت 91

روحانیت و مردم

غیر از دوره هایی کوتاه، تاریخ ایران را حکومتهای دینی رقم زده اند. اگر هم روحانیون ، خود، سلطان و خلیفه و امیر نبوده اند، همیشه روحانیونی بوده اند که به عنوان مشاور یا مقام اعظم یا هر عنوان دیگری، حاکمان اصلی بوده اند و شاهان و امیران، بیشتر، مجری احکام آنان. بر این زمینه، همواره، سیاست حاکم، برایند چگونگی نگاه روحانیونِ هر دوره به دین و دنیا بوده است. و بدینگونه، حکومت، هیچگاه، از آنِ مردم نبوده و حاکمیت دین و دولت، بر مردم بوده است. بنای انقلاب مشروطه، در مقابله با چنین روندی شکل گرفت؛ اما نه تنها نتوانست تعریف شفافی از جدایی دین از حکومت، ارائه دهد، بلکه هیئتی از فقیهان را ناظر بر حُسنِ همجواری دین و سیاست گماشت. و به این ترتیب، ایران، وارد عصر روشنگری نشد و در حاشیه ی دنیای مدرن قرار گرفت. سلطنت پهلوی، اگرچه حکومتی غیر دینی بود اما نفوذ روحانیون بر سلطنت و بر جامعه ی ایران، بی بدیل بود. نائینی، نوری، کاشانی، بروجردی، خوانساری، خویی، و روحانیون طراز اول دیگر، هرکدام، به نوعی، در سیاست حاکم بر یکصد سال گذشته ی ایران، نقش داشته اند. در بهمن 57، مردم ایران، تقریبا بطور یکپارچه، گوش به فرمان روحانیونِ مخالف سلطنت پهلوی دادند و رسما نخستین حکومت شیعه یی که گروهی از روحانیون، اهرمهای اصلی قدرت سیاسی را در اختیار گرفتند، بوجود آمد. اما این گوش به فرمانی مردم و تبعیت آنان از احکام روحانیت، امروز دیگر ادامه ندارد و برای نخستین بار در تاریخ ایران، مردم از روحانیت، جدا شده اند. اما بی تردید، نهاد روحانیت در ایران می تواند همچنان به حیات خود ادامه دهد؛ تا آنگاهی که میزان پیشرفت فرهنگی جامعه در دامن دنیای مدرن، بتواند آرام آرام، مسیر فنای تاریخی آن را نشان دهد.
واشینگتن، 25 شهریور 1391

سوگواری، واقعیت جهان ماست

گفت و گو با مهدی فلاحتی به مناسبت انتشار «آواره با ماه»

سوگواری واقعیت جهان ماست

دفتر خاک

مهدی فلاحتی، سالیان دراز است که در تبعید از کشوری به کشوری دیگر مهاجرت کرده و همواره یا شعر در خدمت او بوده و با او به شعر و به ادبیات خدمت می‌کرده. حاصل این تلاش‌ها شش مجموعه شعر است.

ترانه‌ی ماه نخستین دفتری بود که فلاحتی در سال ۱۳۶۸ در آلمان منتشر کرد. آخرین دفتری که نشر ثالث از او در تهران منتشر کرده «آواره با ماه» نام دارد. از «ترانه‌ی ماه» تا «آواره با ماه» مهدی فلاحتی در گستره‌ی جغرافیایی سرگردان، در مهاجرت‌های پی در پی و «در سرزمین‌های از هم جدا مانده» راه درازی طی کرده.

به مناسبت انتشار «آواره با ماه» با مهدی فلاحتی گفت و گو کرده‌ایم که می‌خوانید:




آواره با ماه، مهدی فلاحتی، نشر ثالث

 

آقای فلاحتی، می‌‌خواهیم درباره‌ی مجموعه شعر تازه‌ی شما که با عنوان « آواره با ماه» نشر ثالث در ایران منتشر کرده، گفت و گو کنیم. مهدی فلاحتی، شاعر، ژورنالیست و فعال سیاسی. کدامیک ازین سه سویه در شما برجسته‌تر است؟

اگر من در پاسخ این پرسش، ناگزیرم که خود را ارزیابی کنم، دیگران اما می توانند به روشنی تشخیص بدهند که چیستم و کیستم. باری، فعال سیاسی که قطعاً نه. به نفع هیچ سیاستی نمی‌نویسم؛ و با سیاستمداران هم تنها به دلیل و برپایه‌ی شغلم در تماس‌ ام. دولت را، هر دولتی را، جمعی از آدم‌هایی می‌دانم که یا نامجو اند، یا در پی ثروت اند، یا قدرت طلب؛ و یا سر در گروِ هرسه‌ی اینها دارند. خدمتگزاری به مردم و نطق‌های آتشین در دفاع از حقوق مردم و انتقاد از وضع موجود و...همه ی اینها وسیله است در دست سیاستمداران برای رسیدن به همان هدف‌های سه گانه. بنابراین برای تحکیم هیچ سیاستی و برای رسیدن هیچ گروهی به قدرت سیاسی، فعالیت نمی‌کنم.

در عزای دولت‌ها ممکن است کف بزنم، اما در تشکیل دولت‌ها، هرگز. و این نه تنها به دلیل شغل من است؛ ریشه در تجربه‌ی زندگی و جهانبینی من هم دارد. شغل من روزنامه‌نگاری، یا به معنای دقیق‌ترِ ترجمه نشده به فارسی، ژورنالیسم است. از شغلم لذت می برم و در انجام حرفه‌ام برای هیچ فرمان و بند و بستی، هیچ اعتباری قائل نیستم. گمان می‌کنم بازتاب این نگاهم در همه‌ی کارهایم که امروز در صدای آمریکا تولید می‌شود هم آشکار است.

و شعر، بی تردید، همراه شبانه‌روزی همیشه‌ی من بوده‌ست. خود را شاعر و ژورنالیست می‌شناسم.

کتاب شما چند وقت در ارشاد معطل مجوز ماند؟

گمان می کنم دو سال. این کتاب، سه سال پیش، مجوز گرفت. یعنی طفلی، پنج سال منتظر بوده تا متولد شود!

آیا سانسور شد؟

چند شعر، به کلی حذف شد؛ شعرهای «یک شب» و «بر سفره های چرمین» از آن شمار. سطری از شعر «در ستودن شب» سانسور شد که در کتاب، به جاش، نقطه چین است. بندِ مربوط به سطرِحذف شده، این است: «نه چون اعدام یارانم همه با رفتن شب بود / و گر شب دیر می‌پایید/ بسا یاران که می ماندند/». سانسورچی، سطر اول این بند را حذف کرده (نه چون اعدام یارانم همه با رفتن شب بود)، و در کتاب، خواننده، نقط چین‌اش می‌بیند. خُب، با حذف این سطر، سانسورچی، کلید بند را در جیبش گذاشته.
یکی دو شعر هم نیمی یا دوسومشان فرمان حذف گرفته بود، که خودمان کل این شعرها را از دفتر برداشتیم.

اشعار شما از یک موسیقی درونی اما آرام بهره برده است. مهدی فلاحتی به کدام سنت شعری ایران تکیه داده است؟

به همه‌ی گذشته. به همه‌ی شعر فارسی. و این تکیه کردن، و چگونگی این تکیه کردن را بیش از همه از نیما آموخته‌ام. همچنان و مکرر، شعرهای نیما و نوشته‌های آموزنده‌اش را می‌خوانم و هر بار بیشتر می‌آموزم. از شاملو وزن درونی کلمات و آهنگ شعر را آموختم. این که چرا و چگونه شعر می‌تواند مقید به وزن عروض نباشد، و نثر هم نباشد. این که چگونه می‌شود کاری کرد تا خواننده یا شنونده‌ی شعر، حس خصوصی شاعر را حس خود بداند و حس خصوصی شاعر به حس عمومی تبدیل شود. این که چگونه می‌شود در عاشقانه‌ترین شعرها، سیاسی بود؛ و در سیاسی‌ترین شعرها، معشوق واقعی و مشخصی را در نگاه داشت. اینها را هم از حافظ می‌آموزید، هم از مولوی، هم از عطار، هم از سهروردی، هم از نیما و هم از شاملو.

وزن را از رؤیایی آموختم؛ جسارت در واژه‌‌سازی را از خویی؛ و به هم ریختن نحو جمله و بازی‌های زبانی را از براهنی. اینان، هم الان در ذهن من بودند و نام بردم. بی‌تردید، شاعران دیگری هم هستند که از آنان هم آموخته‌ام و قدرشناس همه‌ی این شاعرانم، و همچنان از آنان و آثارشان می آموزم.

پاره‌ای از اشعار شما درین دفتر شخصی و گاهی تغزلی است. مثل زمزمه‌ای است در گوش معشوق. برای مثال «ژینا» که می‌سرایید: حضورت حضورِ حیات است/ و من / در کنارت یله/ ژرفنوش فقط بودنم با تو، یکسر/ تمام پریشاندلی‌هام/رامِ صدات است/. یا در »کودکانه» که از فاصله‌ی میان سطرها صدای کودکی که مادر خود را می‌جوید به گوش می‌رسد: مرا/چون کودکی/ در چشم‌هایت/ باز/ پنهان کن/ و بگذار این هیاهویی که سوی ناکجایی/ هر دم افزا/ حمله می‌آرد/ مرا نادیده انگارد.

شعر اصولاً شخصی‌ست. برداشت‌ها از شعر است که آن را اجتماعی یا سیاسی می‌نُماید. تقسیم‌بندی شعر به شخصی و اجتماعی و سیاسی و غیره را درست نمی‌دانم. شاعر، حس خود را با شعر و در شعر بیان می‌کند. شاعر مانند هر آدم دیگر موجودی اجتماعی‌ست و بنابراین، حس او بازتاب آنچه‌هایی ست که از جامعه‌ی انسانی (اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و...) دریافت کرده و با ویژگیهای شخصی او، مانند طبیعت‌گرایی، تصویرسازی، تخیل، و زیبایی‌شناسی زبان، مجموعه‌یی به‌وجود می آید که بر متن زندگی و تجربه‌ی شاعر از عشق و خانواده و محیط و جهان، شعر ساخته می‌شود.

وجود همه‌ی اینها یا آگاهی به همه‌ی اینها البته شعر را نمی‌سراید و نمی سازد. شعر، خود، هنگام سرودن را تعیین می‌کند بی آن که شاعر بداند. و مسیر خود را هنگام سرودن تعیین می‌کند، بی آن که شاعر فرمان بدهد. این واقعیت هم خود دلیلی‌ست بر این که شعر، امری اصولاً شخصی‌ست و خصوصی‌ترین کار جهان است. هنر شاعر این است که خصوصی‌ترین کار جهان را چنان در معرض عموم قرار دهد که هرکس آن را از آن خود بداند.
هر دو مثالی که در پرسش‌تان هست، نمونه‌یی‌ست از خصوصی‌ترین حس من به آدم‌های حقیقی یی که در زندگی شخصی‌ام به آنان دلبسته‌ام. شما هم صدای خودتان را در این شعرها شنیده‌اید؟ اگر نه، شعرهای بدی هستند.

خب، بله. به هر حال وقتی با ادبیات خلاق می‌توانیم ارتباط بگیریم که با آفریننده‌ی آن به اشتراک در تجربه برسیم. می‌فهمم که مایل نیستید به شعرتان انگ بزنند، بگویند سیاسی یا شخصی است. با این حال این حقیقت دارد که شعر شما نه تنها تغزلی که عمیقاً اجتماعی هم هست و با این همه از شعار و طرح مسائل سیاسی در پوشش برخی نمادگرایی‌ها که در شعر سپید سراغ داریم فاصله می گیرد.

«شعار و طرح مسائل سیاسی در پوشش برخی نمادگرایی‌ها»، تنها در قالب شعر سپید نیست که اینجا و آنجا می‌بینیم؛ در قالب مثنوی و رباعی و حتا قصیده هم هست. و به گمانم در این قالب‌ها بیشتر است، به دلائل متعدد. یکی از این دلائل، نوعی بازگشت تاریخی در فرم کار برخی شاعران نیمایی به سنت‌های گذشته است. یکی دیگر از این دلائل، حضور حکومتی در ایران است که سه دهه کوشیده است جامعه را به سمت فرهنگِ برآمده از ایدئولوژی خود، سوق دهد. این حکومت و این فرهنگ، کهنه گراست و کهنه سرایی در آن، ارزش است. مطمئنم که در طول عمر این حکومت، بیش از تمام400 سال گذشته و تمام دوره‌ی صفوی، مداحان اهل بیت، از سروده‌های شاعران اهل بیت، که همه بعد از انقلاب، به‌وجود آمده‌اند، بهره برده‌اند. شعار، حتماً علیه قدرت مسلط نیست؛ در مدح آن هم می‌تواند باشد. در هر دو صورت، با شعر بیگانه است.

در شعر شما «من» به یک معنا «ما» می‌شود. برای مثال در «ژینا»‌ی هفت که می‌گویید: و ما چون از قعر دریا پدید آمدیم،/ به رؤیای مهتاب و آرامش ماه/ مانند خشکی‌نشینان – نه دلبسته‌ایم. و در جای دیگری، در شعر «و دیگر بار» از «سوگ آشنایان» صحبت می‌کنید. یا در «واژگونی» می‌گویید: «این که می بینی:/ چنان چون بیشه‌زاران/ دست در آغوش هم/ بر خاک خیس افتاده‌اند،/ سوگوارانند.» در مجموع مثل این است که «ما» در شعر شما سوگوار است.

آنچه می توانم با یک نگاه کلی به پشت سرم بگویم ، اینست که «من» به تصادف در شعرهایم تبدیل به «ما» شده. نمونه‌های زیادی نمی توانید پیدا کنید که من از جانب ما در شعر سخن گفته باشم یا جهان را دیده باشم. چنین عادتی اصولاً ندارم؛ و شاید یکی از مواردی که بتوانم بگویم شعر را خطر نزدیک شدن به شعار، تهدید می کند، همین تبدیل شدن «من» به «ما» است. معمولا در شعرهایم من از زبان خودم حرف می زنم و یک مخاطب دارم. نه گوینده، جمع است و نه خطاب به جمع است. اما نگاه من به جهان است و هرچه درآن است (جمع آدمیان، از آن شمار).

سوگواری هم به گمانم واقعیت جهان ماست. واقعیت حضور مادران ماست. واقعیت حضور کودکان زاده شده در یکی از سیاهترین دوره‌های تاریخ کشور ماست. درست می گویید: «من» و «ما» در شعر من سوگوار است. شعر من سوگوار است.

 

سرنوشت یک پرونده

 

نمی دانم آیا هستند کسانی چندان ناآگاه که همچنان می گویند "تا نباشد چیزکی، مردم نگویند چیزها"؟ و نمی دانند که همیشه آنان که شایستهِ هسته خرمایی هم نبوده اند، به بوی کبابی، حقیرانه چاقوهای بی دسته می سازند تا با تکیه بر چوبدستِ حسادتهای حقیر به مقصودهای حقیر برسند؛ غافل از آن که چاقوی بی دسته، دست و پای همین آدمهای حقیر را شل و پل می کند! سرنوشت شکایت از من و از صدای آمریکا را در وبسایت دادگاه فدرال آمریکا گوگل کنید. قاضی، حتا آنقدر برای شکایت حضرات، ارزش قائل نشد که برای رسیدگی به شکایتی که 150 میلیون دلار غرامت می خواست، یک جلسه دادگاه برگذار کند! قرار منع تعقیب پرونده صادر کرد و پرونده مختومه اعلام شد. به وبسایت هادی خرسندی هم سری بزنید: هادی خرسندی داتکام.